Wybory sołtysa

Tryb wyborów sołtysa i sady sołeckiej określony został w art. 36 ust. 2 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym. Zgodnie z nim sołtys oraz członkowie rady sołeckiej wybierani są w głosowaniu tajnym, bezpośrednim, spośród nieograniczonej liczby kandydatów, przez stałych mieszkańców sołectwa uprawnionych do głosowania. Przepis ten w sposób kompletny reguluje podstawowe zasady prawa wyborczego organów sołectwa.

Określa on, że czynne prawo wyborcze przysługuje stałym mieszkańcom sołectwa uprawnionym do głosowania, zaś bierne prawo wyborcze ma nieograniczona liczba kandydatów. Jest to zapis bardzo ogólny i oszczędny. Ustawodawca nie określił w jakim trybie i w jakiej formie powinny być zgłaszane kandydatury, jak powinien wyglądać sposób głosowania na kandydatów tj. czy na zebraniu wiejskim, czy też w lokalu wyborczym oraz jaką procedurę należy stosować w sprawach związanych z wyborem organów sołectwa.

Szczegółowe zasady przeprowadzania wyborów sołtysa i rady sołeckiej zgodnie z art. 35 ust. 3 pkt 2 ustawy o samorządzie gminnym powinny być unormowane w statucie sołectwa. Przy czym należy pamiętać, że wszystkie zapisy w statucie sołectwa nie mogą modyfikować ani zmieniać zapisów ustawowych. W statucie powinno być wyszczególnione jak mają wyglądać wybory w danym sołectwie. Czy odbędą się one podczas zebrania wiejskiego, czy np. podobnie jak w wyborach do rad gmin – poprzez wrzucanie kart do urn w lokalach wyborczych. Jedna i druga forma przeprowadzania wyborów jest zgodna z prawem, jednak wydaje się, że drugi sposób głosowania daje większą gwarancję tajności. Głosowanie w lokalu wyborczym na pewno lepiej sprawdzi się też w dużych, kilkutysięcznych sołectwach. W takim przypadku mieszkańcy mają możliwość przyjścia do lokalu wyborczego o dogodnej dla nich porze w wyznaczonych statutem ramach czasowych np. od godz. 8.00 do 20.00, a organy gminy nie mają problemu z zapewnieniem na czas wyborów tak dużej sali aby zmieścili się w niej wszyscy uprawnieni do głosowania naraz. Jeśli jednak głosowanie odbywa się podczas zebrania wiejskiego wyborcom należy zapewnić takie warunki aby nie było możliwości manipulacji i później podstaw do podważenia ważności wyborów. Należy zapewnić odpowiednie, osłonięte miejsca do głosowania, wcześniej sporządzić listę głosujących, na której wyborcy złożą swój podpis. Należy też przygotować opieczętowane przez urząd gminy karty do głosowania, które powinny być wydawane wyborcom za ich pokwitowaniem. Po przeprowadzeniu wyborów zarówno wydane jaki i pozostałe, niewykorzystane karty powinny być zliczone, a wyniki zapisane w protokole wyborczym.

Wybory powinny być bezpośrednie. Przepis ten należy traktować dosłownie – wyborca sam oddaje swój głos na wybranego kandydata. Nie wolno głosować za członków rodziny, nawet jeśli dostaniemy od nich upoważnienie.

Przepis art. 5 ust. 1 i 2 Ordynacji wyborczej do rad gmin tak definiuje czynne prawo wyborcze: Prawo wybierania (czynne prawo wyborcze) do danej rady ma każdy obywatel polski, który najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat oraz stale zamieszkuje na obszarze działania tej rady. Nie mają prawa wybierania osoby: pozbawione praw publicznych prawomocnym orzeczeniem sądowym; pozbawione praw wyborczych orzeczeniem Trybunału Stanu; ubezwłasnowolnione prawomocnym orzeczeniem sądowym.

Prawo do wybierania sołtysa mają „stali mieszkańcy uprawnieni do głosowania". Jednak przepisy ustawy o samorządzie gminnym nie wyjaśniają tego pojęcia. Urzędy gmin mają często problem z interpretacją tego zapisu. Dla niektórych urzędników stały mieszkaniec jest równoznaczny z faktem zameldowania na stałe w danej miejscowości. A nie jest to zgodne z prawem. W wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 30 września 2008 r. (III SA/Wr 8/08) czytamy: „Przepis ustawy o samorządzie terytorialnym nie wyjaśnia pojęcia „stali mieszkańcy uprawnieni do głosowania". Jednakże ustawa Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików wojewódzkich, którą w tej sprawie trzeba się posiłkować określa to pojęcie. Zgodnie z art. 9 Ordynacji wyborczej przy ustalaniu stałego zamieszkania dla potrzeb ustawy stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego. Zgodnie z nim „miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu. O miejscu zamieszkania decydują występujące łącznie dwie przesłanki faktyczne: przebywanie w znaczeniu fizycznym w określonej miejscowości i zamiar stałego pobytu. Jeśli jedna z tych przesłanek nie jest spełniona powoduje to utratę miejsca zamieszkania. Na stałość pobytu w danej miejscowości wskazuje skupienie w niej życiowej aktywności, związanej z pracą czy rodziną. W praktyce powstają trudności zwłaszcza z ustaleniem zamiaru stałego pobytu, bowiem jest to element w dużej mierze subiektywny. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej nie uzależnia korzystania z praw wyborczych od zameldowania, dzięki temu w wyborach mogą brać udział osoby nigdzie nie zameldowane. Nie powinno to jednak prowadzić do całkowitego zerwania z instytucją zameldowania, bowiem w przypadku osób posiadających stałe zameldowanie fakt ten przynajmniej formalnie potwierdza ich zamiar stałego pobytu w miejscu stałego zameldowania i nie może być traktowany jako okoliczność bez znaczenia. Zdaniem Sądu można uznać osobę za zamieszkałą w rozumieniu art. 25 k.c. w miejscu nie będącym miejscem jej stałego zameldowania tylko wtedy, gdy wyjaśni przyczyny rozbieżności pomiędzy stałym zameldowaniem a faktycznym stałym pobytem i wykaże, że w tym nowym miejscu pobytu skupia się na stałe jej aktywność życiowa. Ustalenie faktu stałego zamieszkania dla potrzeb określenia kto posiada czynne prawo wyborcze powinno mieć z jednej strony na względzie ułatwienie obywatelom dostępu do udziału w wyborach, z drugiej zaś strony nie może być jednak przyzwoleniem na nadużywanie tego prawa. Z tego powodu dla oceny miejsca stałego pobytu nie należy kierować się wyłącznie oświadczeniami osoby zainteresowanej, konieczne jest bowiem uwzględnienie okoliczności zewnętrznych mogących świadczyć o tym, że dana osoba rzeczywiście zamierza stale przebywać w tej miejscowości."

Zgodnie z art. 28 Kodeksu cywilnego „Można mieć tylko jedno miejsce zamieszkania". Jeśli np. ktoś ma dwa domy, lub dom na wsi i mieszkanie w mieście musi określić, niezależnie od miejsca w którym jest zameldowany, które z tych miejsc jest jego miejscem stałego zamieszkiwania, czyli w której miejscowości czuje się stałym mieszkańcem, a następnie zgłosić się do urzędu gminy i złożyć wniosek o wpisanie do gminnego spisu wyborców.

Prawo do kandydowania na sołtysa na mocy art. 36 ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym ma nieograniczona liczba kandydatów. Statut sołectwa nie ma prawa zawężać tego zapisu i np. ograniczyć liczby kandydatów tyko do kilku. Byłoby to niezgodne z prawem. Niezgodne z Konstytucją byłoby również ustalenie przez statut ograniczeń wiekowych. Ordynacja wyborcza mówi wyraźnie, że prawo wybieralności (bierne prawo wyborcze) przysługuje osobie mającej prawo wybierania do danej rady, a więc takiej, która ukończyła 18 lat. Nie mają prawa wybieralności osoby: karane za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego; wobec których wydano prawomocny wyrok warunkowo umarzający postępowanie karne w sprawie popełnienia przestępstwa umyślnego ściganego z oskarżenia publicznego; wobec których wydano prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające utratę prawa wybieralności, o którym mowa w art. 21 a ust. 2 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. Nr 218, poz. 1592 i Nr 249, poz. 1832 oraz z 2007 r. Nr 25, poz. 162).

Rada Miejska w Zelowie próbowała te prawo zawęzić zapisując w statucie sołectwa, że mandat sołtysa i członka rady sołeckiej wygasa w przypadku skazania prawomocnym wyrokiem Sądu RP. Wojewoda łódzki w rozstrzygnięciu nadzorczym z dnia 23 marca 2010 r. stwierdził, że zapis ten wykracza poza granice upoważnienia wynikającego z art. 35 ust. 3 pkt. 2 ustawy o samorządzie gminnym i narusza art. 36 ust. 2 tejże ustawy. Uzasadniając wojewoda pisze: „Zgodnie z art. 94 Konstytucji Rzeczypospolitej polskiej organy samorządu terytorialnego, na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie, ustanawiają akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze działania tych organów. Nie do przyjęcia jest w demokratycznym państwie prawa, aby bierne lub czynne prawo wyborcze do organów jednostki pomocniczej gminy było ograniczane przez radę gminy bez podstawy prawnej, a wręcz z naruszeniem prawa. Niezależnie od braku podstawy prawnej do takiego ograniczenia biernego prawa wyborczego, zauważyć należy, że ograniczenie to jest szersze niż ustawodawca wprowadził w odniesieniu do radnych, bowiem w przypadku mandatu sołtysa i członka rady sołeckiej wygaśnięcie mandatu miałoby nastąpić również w przypadku skazania prawomocnym wyrokiem za przestępstwo popełnione nieumyślnie oraz za przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego."

Statut sołectwa powinien regulować formę oraz tryb zgłaszania kandydatów. Zgłaszanie kandydatów powinno odbyć się po uzyskaniu od nich zgody na kandydowanie – pisemnej lub ustnej. Taki zapis w statucie, zgodnie z wyrokiem Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Opolu (II SA/Op 561/07) umożliwia kandydatowi wyrażenie zgody w dogodny dla niego sposób i w żaden sposób nie ogranicza kręgu osób, którym przysługuje prawo kandydowania do organów sołectwa. Przy czym należy pamiętać, że jeśli kandydat wyrazi zgodę na swoje kandydowanie w wyborach nie musi osobiście być na sali w trakcie wyborów. Nie będzie też sprzeczny z prawem zapis w statucie ustalający, że zgłoszenie kandydatów ustne, lub pisemne musi być poparte podpisami określonej liczby mieszkańców (np. 10).